Texts in Greek and English relating art to activism

Έμφυλη βία
Βία και Κακοποίηση. Ορισμοί, στήριξη θυμάτων, πρόληψη στα σχολεία κι ο ρόλος των αλληλέγγυων πολιτών.

Νίκη Ρουμπάνη, πρόεδρος Ελληνικού Δικτύου Γυναικών Ευρώπης.

Α. Ορίζοντας τις λέξεις .

Τι ονομάζουμε βία; Τι κακοποίηση; Γιατί μιλάμε για έμφυλη βία; Γιατί ορίζουμε τους φόνους γυναικών με τον όρο ‘γυναικοκτονίες’; Ποιοί οι μύθοι γύρω από το θύμα και το θύτη.

Βίαιος μπορεί να γίνει καθένας από εμάς. Ακόμα και τα μικρά παιδιά. Κακοποίηση είναι η επαναλαμβανόμενη, σκοπούμενη βία που συνυπάρχει με σωματική, ή κοινωνική, ή οικονομική, ή ψυχολογική υπεροχή, ή όλα τα παραπάνω, και στοχεύει στην εξουσία που θέλει κάποιος να διατηρήσει σε βάρος ενός / μιας άλλης.
Η διαφορά της έμφυλης βίας είναι ότι αυτή κυοφορείται μέσα σε κοινωνία που θεωρεί την γυναίκα κατώτερη και εξαρτημένη, δηλαδή άτομο που οι άνδρες ως ισχυρό φύλο, μπορούν να κακοποιούν όταν δεν υπακούει και συναφή ρήματα: Υπόκειται. Υπομένει. Υφίσταται. Γι αυτό κι επιμένουμε στον όρο ‘Γυναικοκτονία’. Διότι ο φόνος στοχεύει στην φυσική εξόντωση ατόμου που λέει ‘ΟΧΙ’, ατόμου που διαφωνεί με την συντήρηση της ανισότητας.
Κάθε χρόνο στην Ελλάδα κακοποιούνται χιλιάδες γυναίκες και παιδιά και ζουν ένα δράμα που τυλίγεται στην σιωπή. Αυτή η σιωπή πρέπει να σπάσει.
Αυτό που εμποδίζει την κοινωνία να συσπειρωθεί κατά της βίας είναι κάποιοι μύθοι, όπως ο μύθος πως τα οικογενειακά προβλήματα δεν πρέπει να βγαίνουν έξω από την οικογένεια και κάποιες απόψεις λαθεμένες για την έκταση και τα είδη της βίας. Μια γρήγορη ματιά στο τι είναι κακοποιητική συμπεριφορά είναι αναγκαία για να μην ντρεπόμαστε να επικοινωνήσουμε πάνω στο πρόβλημα.
Κακοποιείσαι αν ο άντρας σου, ο/η ερωτικός σου σύντροφος, ο γονιός σου ή άλλο μέλος της οικογένειας
• Σε χτυπά, σου δίνει σφαλιάρες, μπουνιές ή πετά αντικείμενα όταν είναι θυμωμένος, ή όταν σε ζηλεύει.
• Καταστρέφει αντικείμενα που σου ανήκουν
• Σε εξαναγκάζει σε σεξουαλική δραστηριότητα
• Σε φοβερίζει πως θα χτυπήσει εσένα ή τα παιδιά σου ή άλλο κοντινό σου πρόσωπο αν φύγεις.
• Σε προσβάλλει και σε βρίζει μπροστά σε άλλους
• Σου παίρνει τα χρήματα ή δεν σου δίνει καθόλου.
• Δεν σε αφήνει να πας σχολείο ή να βρεις δουλειά
• Δεν σε αφήνει να δεις την οικογένεια και φίλους σου.
• Σε φοβερίζει πως θα σε στείλει στη χώρα σου και θα σε εξορίσει
• Σου λεει πως κανείς άλλος δεν θα σε θέλει και πως είσαι τυχερή /ος που είσαι μαζί του /της
• Σε κατηγορεί για όλα τα λάθη που συμβαίνουν
• Σε ακολουθεί και σε παρακολουθεί σε κάθε σου κίνηση
• Σου λεει ότι πρέπει να μείνεις μαζί του όχι με ελεύθερη βούληση αλλά για θρησκευτικούς λόγους.

Τι είναι ακριβώς η βία:
Η βία λοιπόν δεν είναι πάντα σωματική, συνήθως αρχικά είναι ψυχολογική και κλιμακώνεται. Σε πολλά ζευγάρια ξεκινάει με την πρώτη εγκυμοσύνη, όταν παύει ο άνδρας να είναι το μοναδικό επίκεντρο προσοχής της γυναίκας. Είναι συμπεριφορά με στόχο να ασκηθεί έλεγχος επί της προσωπικότητας του ατόμου μέσω του φόβου και της κακομεταχείρισης. Προξενεί στο άτομο αισθήματα αδυναμίας, ανισότητας και ανασφάλειας. Είναι ένα φαινόμενο που πολύ συχνά δεν σταματά μόνο σε ένα επεισόδιο. Ο Κύκλος της Βίας: Τη βίαιη συμπεριφορά συχνά ακολουθούν συγνώμες, σεξουαλική πράξη θερμή στη βάση της αδρεναλίνης, καλοπιάσματα και ήπια συμπεριφορά που βαθμιαία πάλι κλιμακώνεται μέρα με τη μέρα σε νέο βίαιο ξέσπασμα. «Οποιος χτυπάει, ξαναχτυπάει» λένε. Πολλές γυναίκες δυσκολεύονται να αναγνωρίζουν ότι έχουν πέσει θύματα κακοποίησης είτε γιατί είναι ερωτευμένες, είτε γιατί έχουν αποδεχτεί την βίαιη συμπεριφορά ως δεδομένη και αναμενόμενη στις στενές τους σχέσεις, είτε γιατί δεν έχουν εμπειρία και βρίσκονται σε σύγχυση, είτε αντίθετα γιατί έχουν οικογενειακά πρότυπα διευρυμένης ανοχής. Κάποιες έχουν εσωτερικεύσει το ρόλο του θύματος και ενδίδουν, δηλαδή υπερήφανες τον συντηρούν για να προστατεύσουν τα στερεότυπα της επιφανειακής οικογενειακής γαλήνης. Για πολλές από εμάς δεν είναι εύκολο να μιλήσουμε στους δικούς μας, γονείς και φίλους, για αυτό που συμβαίνει. Η επαναλαμβανόμενη βία από θέση ισχύος αποτελεί λοιπόν κακοποίηση κι εγκαθιστά όχι βέβαια μόνο στο συνειδητό αλλά και στο ασυνείδητο, τον φόβο και την ντροπή. Αυτό που χρειάζεται είναι άνθρωποι που θα ακούσουν χωρίς επίκριση, ώστε να απαλύνουν την σύγχυση και το τραύμα για να κάνει το θυματοποιημένο άτομο ένα βήμα απελευθέρωσης. Μην ξεχνάμε πως κάθε γυναίκα έχει κι άλλες ιδιότητες,: Μητέρα, επαγγελματίας, ποιήτρια, επιστήμονας, εργάτρια, φίλη, έχει δηλαδή ερίσματα για να αντλήσει αξιοπρέπεια και δύναμη, είναι λάθος να την υποβιβάζουμε βλέποντας την απλώς ως ‘θύμα’.

Μερικοί μύθοι για τα θύματα βίας:
Λέγεται ότι:
1. Τα θύματα είναι μόνο αμόρφωτες γυναίκες, χωρίς επάγγελμα.
2. Δεν φεύγουν από κοντά του γιατί κατά βάθος απολαμβάνουν την βία.
3. Φταίνε για την βία που υφίστανται

Στην πραγματικότητα είναι γυναίκες όλων των κοινωνικών τάξεων, κάθε μορφωτικού επιπέδου. Είναι γυναίκες λιγότερο ή περισσότερο δυνατές αλλά εξαντλημένες από την καθημερινή προσπάθεια επιβίωσης, σε βάρος της υγείας και της προσωπικής τους ανάπτυξης. Στη Γραμμή έχουν καταφύγει διάφορες γυναίκες, αγρότισσες, υπάλληλοι, νοικοκυρές αλλά και εκπαιδευτικοί, επιχειρηματίες, μια ψυχίατρος, μια εισαγγελέας, κι άλλες γυναίκες που μας ξάφνιασαν γιατί παρά την επιτυχημένη καρριέρα τους, είχαν υποφέρει σιωπηλά πολλά χρόνια . Δεν φεύγουν για πολλούς και διαφορετικούς λόγους, ακόμα κι όταν νοιώθουν να κινδυνεύουν: Μπορεί να φοβούνται την εκδίκηση σε βάρος τους ή σε βάρος των παιδιών, ή να μην έχουν δουλειά, την οποία δύσκολα μπορούν να ψάξουν αν ο δράστης τους το απαγορεύει ή τους έχει απαγορεύσει και τις κοινωνικές σχέσεις, ακόμα και με την οικογένειά τους. Στις εύπορες γυναίκες υπάρχουν κοινωνικοί φραγμοί όπως ο φόβος ότι δεν θα τις πιστεύουν, το αξιοπρεπές επάγγελμα του συζύγου που θα πάθει ζημιά, η απομόνωση από την οικογένεια που παίρνει το μέρος του θύτη, ειδικά αν έχει χρήματα και κοινωνικό κύρος και ψάχνει για φταίξιμο στην γυναίκα, η στάση των μεγαλυτέρων γυναικών που ισχυρίζονται ότι έτσι είναι όλοι οι άνδρες, η έλλειψη χρημάτων σε ρευστό, ακόμα κι όταν υπάρχουν περιουσιακά στοιχεία πολλά.
Μερικές γυναίκες έχουν τόσο συνηθίσει να φυλάγονται που ρίχνουν φταίξιμο στον εαυτό τους, συχνά π.χ. για το ότι τον νευρίασαν, χωρίς να συνειδητοποιούν πως τον νευρίασαν στην ζωή κι άλλοι άνθρωποι χωρίς βέβαια να τους σπάει όλους στο ξύλο, όπως νοιώθει ότι ‘δικαιούται’ να κάνει με την σύντροφό του. Όλοι οι άνθρωποι εκνευρίζονται αλλά αυτό δεν τους κάνει βίαιους.
Υπάρχουν θύματα που γίνονται παράλληλα θύτες, κακοποιώντας ανήλικους. Υπάρχουν επίσης θύματα που αρχίζουν να αντιδρούν και φεύγουν ακριβώς επειδή η κακοποίηση αρχίζει να αφορά τους ανήλικους που προστατεύουν.

Μερικοί μύθοι για τον θύτη
Λέγεται πως ο ‘πραγματικός’ θύτης:
1. Είναι κακός άνθρωπος. Μισεί το θύμα
2. Έχει δίκιο κατά βάθος, διότι η γυναίκα του είναι ανυπόφορη.
3. Δεν θα το ξανακάνει

Οι θύτες είναι άτομα ποικίλα, με πολύ διαφορετικές προσωπικότητες και με κοινό χαρακτηριστικό μόνο το ότι δεν διαχειρίζονται σωστά τον εκνευρισμό τους.
Ο θύτης μπορεί να είναι εμφανώς σκληρός ή αντίθετα να δείχνει πολύ καλός άνθρωπος. Προσπαθεί βεβαίως να πείσει τους πάντες πως η οργή του είναι σπάνια και δικαιολογημένη, ακόμα κι αν είναι καθημερινή. Συχνά καθώς αυτός είναι ο ισχυρός και η γυναίκα του η φοβισμένη που μιλάει λίγο, γοητεύει και πείθει τους πάντες. Οι βίαιοι άνδρες που έχουν χαρακτήρα ήπιων τόνων γίνονται συχνότερα φονιάδες από αυτούς που φωνάζουν και ξεσπούν. Η γειτονιά μένει συνήθως άναυδη από το γεγονός.
Ο άνδρας θύτης μπορεί να έχει περισσότερο ελκυστική προσωπικότητα από το θύμα. Αυτό δεν του δίνει βέβαια δίκιο αλλά κάνει κάποιους να ψάχνουν το αίτιο στο θύμα. Πιθανότατα θεωρεί ότι αγαπάει το θύμα και προσπαθεί να την ‘διορθώσει’, και ότι καθώς δουλεύει σκληρά οι απαιτήσεις του είναι ‘λογικές’ και η βία που ασκεί οφείλεται όχι στην δική του ανικανότητα να αυτοελεγχθεί αλλά στο θύμα που όφειλε να κάνει κάτι διαφορετικό. Επί πλέον νοιώθει την γυναίκα και τα παιδιά του ιδιοκτησία του και καθήκον του να τους ‘νουθετεί’. Λέει συχνά ότι λυπάται, ζητάει συγνώμη αλλά δεν περνάει πολύς χρόνος κι επαναλαμβάνει την βίαιη συμπεριφορά ρίχνοντας πάντα το φταίξιμο στο θύμα διότι δεν θέλει να πάρει ευθύνη για τις πράξεις του. Σίγουρα, ακόμα κι αν υπόσχεται το αντίθετο, θα το ξανακάνει αν δεν συμβεί κάτι που να ανατρέπει την συνήθεια, π.χ. να του θυμώσει ένας άλλος άντρας που τον θεωρεί σημαντικό και τον υπολογίζει.
Κάποτε, όταν για παράδειγμα στείλει την γυναίκα του αιμόφυρτη στο νοσοκομείο, κάποιοι βγαίνουν από την αδράνεια και τον εγκαλούν, κι είναι η ώρα των υποσχέσεων και των συγνώμη. Μόνο που μετά από λίγο ξαναρχίζουν τα ίδια, με το θύμα ακόμα περισσότερο φοβισμένο ή παγιδευμένο. Μόνο η παρέμβαση του νόμου, με άμεση συμπαράσταση στα θύματα κι άμεσο καταλογισμό ευθυνών στους δράστες , σύλληψη έστω και για ένα βράδυ, από την αστυνομία, καθώς και η σταθερή στάση του περιβάλλοντος δείχνει να κάνουν τους δράστες να αντιλαμβάνονται ότι σφάλλουν.
Κάποτε ο θύτης έχει επίγνωση και ζητάει βοήθεια, Τότε υπάρχουν πολλές πιθανότητες να μπορέσει να μάθει να ελέγχει τον θυμό του και να κατορθώσει να κάνει βήματα για να κατανοεί την δεινή θέση στην οποία φέρνει κακοποιώντας τους δικούς του ανθρώπους. Κοινωνική και ψυχολογική στήριξη μπορεί να βοηθήσει στην αποκλιμάκωση και την καλύτερη επικοινωνία και στον αυτοέλεγχο. Η θεραπεία είναι εφικτή αν κάποιος θέλει να μάθει να εκφράζει χωρίς αυταρχισμό, επιθυμεί να προσπαθήσει να επικοινωνεί καλύτερα κι εμπνέεται από αισθήματα αγάπης προς την οικογένειά του.
Τους άνδρες, κατά τον καθηγητή Λέμπερτ της οργάνωσης ‘Άνδρες κατά της Ανδρικής Βίας,’ στην Γερμανία, μπορεί να τους αλλάξουν μόνο άλλοι άνδρες που τους συμπαραστέκονται για να βελτιωθούν, όπως και τις γυναίκες, άλλες γυναίκες που λειτουργούν σαν μοντέλα εναλλακτικών στάσεων ζωής.

Έχεις το δικαίωμα να ζήσεις χωρίς φόβο! Υπάρχει βοήθεια και μπορείς να τη ζητήσεις!
Ακόμα και μετά την διακοπή της κακοποίησης και την αλλαγή κατοικίας, ο θύτης και το θύμα χρειάζονται πολύ βοήθεια για να βγούνε από τα δεσμά βίαιης αλληλεξάρτησης και να επικοινωνήσουν μεταξύ τους ώστε να χειριστούν υπεύθυνα και τα θέματα της επικοινωνίας σχετικά με ζητήματα των παιδιών.
Το σταμάτημα της κακοποίησης είναι μόνο η αρχή για την ανάνηψη και την άρση της ταπείνωσης. Τα βήματα που χρειάζονται για να επανέλθει το κακοποιημένο άτομο σχετίζονται με τον χρόνο και την βαρύτητα της βίας που υπέστη κι ακόμα με την ηλικία- π.χ. νεώτερα και μόνα στη ζωή άτομα τραυματίζονται βαθειά. Ο θύτης που προσπαθεί να αποβάλλει την βίαιη συμπεριφορά επίσης χρειάζεται μακρόχρονη βοήθεια.
Μπορεί στο θύμα να υπάρχουν πολλά θέματα υγείας, ψυχογενή ή από τα χτυπήματα. Για κάποιες γυναίκες η βία υπήρξε για καιρό τρόπος ζωής. Το μετατραυματικό σοκ επιφέρει υπερδιέγερση, ρήξη με το παρόν και δεσμεύει το άτομο στην τραυματική εμπειρία, εμποδίζοντας την προσωπική εξέλιξη. Επίσης υπάρχουν ψυχοσωματικά, κάποια θύματα υποφέρουν από στομαχόπονους, κεφαλαλγίες, πίεση, ζάχαρο, άσθμα, κλπ, ακόμα και χοληστερίνη που μπορεί να είναι αυξημένη ακόμα και σε νεαρά άτομα ή και σε παιδιά, από το στρες της έκθεσης σε παρατεταμένη βία. Φοβούνται πολύ και χωρίς αφορμή επειδή ο φόβος έχει εγκατασταθεί στην ζωή τους.
Ο ρόλος των κοινωνικών φορέων είναι σημαντικός για να εμπεδωθούν νέα δεδομένα όμως χρειάζεται χρόνος για να επανέλθει, ακόμα και με την καλύτερη υποστήριξη, στην ασφάλεια στις διαπροσωπικές σχέσεις, καθώς αυτές θεωρούνται τμήμα της ιδιωτικότητας και της αυτορύθμισης. Οι διάφοροι φορείς προσφέρουν μεν βοήθεια αλλά υπάρχουν και εσωτερικές διαδικασίες του θύματος, που χρειάζεται να παίρνουμε υπόψη και να εξειδικεύουμε την στήριξη. Η στήριξη δε του θύτη, εφόσον τη ζητήσει, δείχνει στατιστικά να έχει αποτελεσματικότητα περίπου όση και στις διάφορες μορφές εξάρτησης, γύρω στο 50%, π.χ.αλκοολικών.( «Violent Νo More», M. Paymar). Φαίνεται ότι η εκτός ορίων μέθη από την αδρεναλίνη, είναι κι αυτή μια εξάρτηση.

Ποιοί είναι αρμόδιοι να βοηθήσουν
Η αντιμετώπιση του προβλήματος χρειάζεται όλους μας, τον κάθε πολίτη που πρέπει να μην αδιαφορεί, τους συγγενείς, φίλους και γείτονες ατόμων που ζουν σε συνθήκες βίας αλλά και εξειδικευμένους φορείς που συνεργάζονται, δημόσιους και ιδιωτικούς, με επαγγελματικά και εθελοντικά στελέχη.

Πολλοί φορείς έχουν ρόλο στην στήριξη θύματος όπως, το Υπουργείο Υγείας, Πρόνοιας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης, η Γραμματεία Ισότητας, η Αστυνομία, η Εισαγγελία, το Ίνστιτούτο Προστασίας του Παιδιού, φορείς απεξάρτησης από ουσίες, Κέντρα Υγείας, εθελοντικές οργανώσεις, οργανώσεις για άτομα με ειδικές ανάγκες, υπηρεσίες Δήμων κι ακόμα, αν κάποιος δημόσιος φορέας δεν ανταποκριθεί στον νόμιμο ρόλο του, ο Συνήγορος του Πολίτη, και η ειδική υπηρεσία για το Παιδί στα πλαίσια του Συνήγορου του Πολίτη.Το ΕΔΓΕ δημιούργησε την πρώτη πανελλαδική γραμμή ΣΟΣ το 2003, την οποία διατηρεί σε 24ωρη βάση, με εθελοντικό ειδικευμένο και επιμορφωμένο αριθμό ψυχολόγων κι άλλων κοινωνικών επιστημόνων και με νομική συμβουλευτική. Στηρίζουμε γυνίκες αλλά και κάποιους άνδρες, και παρακάτω θα σας παρουσιάσουμε περισσότερα από το έργο μας.

Β. Από Παιδείας άρχεσθαι....
Βία και στήριξη στο σχολικό περιβάλλον.

Η κλιμάκωση της βίας στους νέους μετά την περίοδο εγκλεισμού λόγω της πανδημίας έχει δημιουργήσει προβληματισμό πάνω στην πρόληψη που βεβαίως αρχίζει από την νηπιακή ηλικία.
Οι εκπαιδευτικοί έχουν τη δυνατότητα να επιδράσουν και στα παιδιά αλλά και στους γονείς, σε κάποιο βαθμό σημαντικό, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι από αυτούς εξαρτάται η κοινωνική ειρήνη. Η πολιτεία, οι νόμοι, τα προβαλλόμενα από τα Μέσα Ενημέρωσης πρότυπα έχουν σημαντικό ρόλο στην κλιμάκωση ή αποκλιμάκωση της βίας. Ομως ο ρόλος της/ του εκπαιδευτικού είναι σπουδαίος. Δεν περιορίζεται στην απλή μετάδοση της γνώσης, έχει επιπλέον την υποχρέωση και την χαρά να αγκαλιάζει παιδιά από κάθε κοινωνική κλίμακα, από κάθε προέλευση, για να τους δώσει έμπνευση κι ελπίδα για το μέλλον τους. Όσο κακοπληρωμένος και αβοήθητος είναι ο εκπαιδευτικός στην Ελλάδα, δίνει συνεχώς μάχη βελτίωσης των πρακτικών στο σχολείο και χρειάζεται την στήριξη της κοινωνίας γι αυτό το ρόλο.
Οι παρακάτω σκέψεις αποτελούν σύνθεση γνώσεων κι εμπειριών από το διπλό μου ρόλο ως εκπαιδευτικού και παράλληλα ως εθελόντριας και επιμορφώτριας επί σαράντα έτη στο Ελληνικό Δίκτυο Γυναικών Ευρώπης και στην Γραμμή ΣΟΣ ‘Δίπλα Σου’.

Εμφυλη βία: Το φύλο μαθαίνεται, η βία μαθαίνεται, η διαχείριση συγκρούσεων επίσης μαθαίνεται.

Δίνουμε χρόνο οι ενήλικες να ακούσουμε τα παιδιά όταν πάσχουν, ιδιαίτερα τα ήσυχα εσωστρεφή παιδιά που δεν μας ενοχλούν ακόμα κι όταν υποφέρουν; Συχνά τα παιδιά που δείχνουν ήσυχα μπορεί να αποκτήσουν βίαιες τάσεις γιατί κανένας ποτέ δεν ασχολήθηκε με τον πόνο τους αφού δεν ενοχλούσαν.Μιλάμε για έμφυλη βία επειδή το κοινωνικό κατεστημένο επιβάλλει ρόλους που ευνοούν τη βία σε βάρος των γυναικών. Τα μικρά αγόρια μαθαίνουν να μην συνδιαλέγονται, να είναι σκληρά στη συμπεριφορά τους, να υπομένουν αδιαμαρτύρητα σκληρές συμπεριφορές από μεγαλύτερους και μετά να τις επαναλαμβάνουν. Αντίθετα τα κορίτσια ενθαρρύνονται στην υπομονή, στον αυτοπεριορισμό, στην μειωμένη οριοθέτηση. Τα κορίτσια εσωτερικεύουν την υπακοή ως μέρος της θηλυκότητας. Μπλε μαχητές και ροζ νοσοκόμες. Βεβαίως ανάλογα με τα πρότυπα γύρω τους, προσπαθώντας να επιβιώσουν, οι νέοι είτε εμπεδώνουν , είτε αρνούνται εντελώς τους ρόλους. Οι ανατροπές που επιχειρούν όμως, συχνά τιμωρούνται από την εξουσιαστική αντιμετώπιση των μεγαλυτέρων.
Οι διακρίσεις στη βάση του φύλου είναι διεθνές φαινόμενο και διαφοροποιούν πώς βιώνουν τις συγκρούσεις οι άνδρες σε σχέση με τις γυναίκες. Οι άνδρες έχουν αναπτύξει ρόλο ανάλογο με την κρατούσα επικράτηση της αρσενικής κυριαρχίας: ανυποχώρητοι, καταλήγουν βίαιοι ή σιωπηλοί αποδέκτες γιατί ούτε συναισθηματικό λεξιλόγιο ενθαρρύνονται να αναπτύξουν, ούτε διαλλακτική στάση. Αν δεν επικρατούν, ντρέπονται. Αν εκφράσουν συναισθήματα ντρέπονται. Αν πονέσουν ντρέπονται. Συναισθηματικός ακρωτηριασμός. Οι γυναίκες επιχειρούν να ανατρέψουν την σε βάρος τους αδικία αλλά καλούνται να επιβιώσουν σε περιβάλλον που θεωρεί αποτυχημένη τη χωρισμένη γυναίκα. Κάποιοι άνδρες μετά τον χωρισμό κατορθώνουν να σταθούν κοντά στα παιδιά τους, κάποιοι άλλοι προσπαθούν να είναι καλοί γονείς, αλλά συχνά δεν γνωρίζουν με ποιο τρόπο. Οι μνήμες από τον δικό τους πατέρα συχνά δεν βοηθούν.
Παράλληλα οι σύγχρονες γυναίκες βλέπουν τον διπλό ρόλο γονιού και εργαζόμενης ως το κατακτημένο μεν δικαίωμα της ιδιότητας του πολίτη, αλλά υφίστανται πίεση κατά τη διάρκεια της εργασίας να νοιώθουν λιγότερο μητέρες ενώ στο σπίτι ως γονείς, λιγότερο επαγγελματίες. Το άγχος είναι συνοδός αυτού του διπλού ρόλου, όχι γιατί είναι ρόλος δύσκολος, αλλά γιατί η κοινωνία φορτώνει με ενοχές και τη μητρότητα και την φιλοδοξία της επαγγελματικής επιτυχίας για τη γυναίκα.
Ο άνδρας, όταν χωρίζει, νοιώθει αποσταθεροποίηση της θέσης του, όμως συνήθως παραμένει έξω από την οικογένεια και ενεργεί κυρίως στον επαγγελματικό χώρο, με αποτέλεσμα έναν απόντα πατέρα και μια αγχωμένη, ‘πανταχού παρούσα’ μητέρα. Τα παιδιά- αγόρια ψάχνουν για πρότυπο. Συμπεραίνουν πως το να είσαι άνδρας σημαίνει το ‘να μην είσαι σαν την μητέρα’ και θεωρούν μοντέλο οτιδήποτε δεν είναι μέσα στον ρόλο της μητέρας. (Claire Gavray, 2001) Ο επιθυμητός πατέρας συχνά δεν υπάρχει για να τον μιμηθούν και ακόμα να συγκρουστούν, ή υπάρχει ως άγνωστο πρόσωπο που σπάνια βλέπουν και είτε εξιδανικεύουν, είτε απεχθάνονται.
Οι σχέσεις με το σχολείο αποτελούν συνήθως μέρος του ρόλου της μητέρας. Οι μητέρες επισκέπτονται το σχολείο όπου συνήθως συνομιλούν με άλλες γυναίκες για τα παιδιά τους, αφού η πλειοψηφία των εκπαιδευτικών είναι γυναίκες. Η βία των αγοριών και όλων των οργισμένων εφήβων, συχνά δεν συναντάει διαφορετικά πρότυπα διαλλακτικών ανδρών στο σχολείο, αντίθετα τρέφεται από το ότι για να είναι ‘ανδροπρεπής΄, δεν πρέπει να μοιάζει με την διαλλακτική γυναικεία συμπεριφορά. Αν σε αυτό προσθέσουμε και το εύρημα των ερευνητών στην Ελλάδα για περισσότερη βία προς τα μικρά αγόρια από πλευράς γονέων αλλά και εκπαιδευτικών, δεν είναι δύσκολο να συμφωνήσουμε πως αν δεν θέλουμε να κληρονομείται η βίαιη συμπεριφορά, θα πρέπει να ασχοληθούμε θεραπευτικά με την οργή στην οικογένεια, χωρίς συγκάλυψη αλλά με ενίσχυση της ισότητας και της οριοθέτησης. Να μεγαλώνουμε τα παιδιά μας χωρίς βία αλλά και να παρεμβαίνουμε θεσμικά όπου υπάρχει κακοποίηση παιδιού. Παράλληλα να σεβαστούμε τα παιδιά και τα προβλήματα τους να τα κουβεντιάζουμε, είτε αγόρια, είτε κορίτσια στην νεαρή ηλικία, ώστε να αντιμετωπίσουμε την κοινωνική και την οικογενειακή βία της επόμενης γενιάς, εκεί που γεννιέται.
Οι άνδρες δεν είναι περισσότερο βίαιοι από κληρονομικότητα, όσο κι αν η τελευταία μπορεί να επιδρά στην αδρεναλίνη, στο βαθμό έντασης μιας έκρηξης. Η μεγάλη διαφοροποίηση που σημειώνεται μεταξύ ανδρών και γυναικών στην διαχείριση των συγκρούσεων και στην χρήση βίας, δείχνει προς την μίμηση αξιών και συμπεριφορών. Αναγκαίο είναι να διερευνηθούν τα αίτια:
• σε σχέση με τον τρόπο ανατροφής των φύλων την εποχή που διαμορφώνονται τα κοινωνικά πρότυπα, από την νηπιακή και κατά την παιδική και εφηβική ηλικία.
• σε σχέση με τα κοινωνικά πρότυπα, δηλαδή την κοινωνική πλαισίωση των φύλων όταν βιώνουν έντονα συναισθήματα και στον τρόπο με τον οποίο αποδέχονται οι άλλοι τον πόνο και τον θυμό τους
Σε κάθε πολιτισμό παρουσιάζονται διαφοροποιήσεις στους ρόλους των γυναικών και των ανδρών. Η ασφάλεια των κατοίκων μιας χώρας βρίσκεται κατά κύριο λόγο στα χέρια των ανδρών οι οποίοι οπλοφορούν, ακόμα και σε κοινωνίες όπου οι γυναίκες στρατεύονται επίσης, αλλά όμως αξιοποιούνται, κατά κανόνα, σε βοηθητικές υπηρεσίες στο στράτευμα. Αυτός ο διαχωρισμός ρόλων δημιουργεί και την κοινωνική διαφορετικότητα στα πρότυπα διαχείρισης των συγκρούσεων. Η έντονη έκφραση θυμού από μια γυναίκα μπορεί να υποτεθεί ότι βάζει την σταθερότητα της ζωής και της εργασίας της σε κίνδυνο, ενώ ο θυμός ενός άνδρα αντιμετωπίζεται με μεγαλύτερο σεβασμό και αναγνωρίζεται στα δικαστήρια ως ελαφρυντικό. Αντίθετα σε δίκες γυναικών, το ελαφρυντικό αυτό δείχνει ανίσχυρο. Ποινικοποιείται δηλαδή η αυτοάμυνα των γυναικών ενώ όχι των ανδρών.
Οι ίδιες οι γυναίκες, εσωτερικεύουν τα στερεότυπα και αποφεύγουν να δείξουν τον θυμό τους, αποφεύγουν την ανοιχτή αντιπαράθεση και προτιμούν την σιωπή και την φυγή, με αποτέλεσμα η οργή να μετατρέπεται είτε σε ψυχοσωματικά, είτε σε νευρικά ξεσπάσματα που ίσως βαρύνουν τα ανήλικα παιδιά τους, είτε μεταβάλλεται σε κατάθλιψη. Από άνδρες που συμμετείχαν σε σεμινάρια επιμόρφωσης, υπήρξε ένα μικρό μόνο ποσοστό που δήλωσε ότι δεν κάνει αντιπαράθεση με έντονο τρόπο κι ότι ‘δεν θυμώνει’. Το αντίστοιχο ποσοστό των γυναικών έδειξε να είναι κατά πολύ μεγαλύτερο, πολλές δηλαδή γυναίκες δήλωναν, ‘εγώ δεν μαλώνω, φεύγω’, θεωρώντας αυτόν τον τρόπο (την αποχώρηση) ως ότι τους ταίριαζε περισσότερο, χωρίς να αναγνωρίζουν ότι και η φυγή είναι μορφή επιθετικότητας. Το να συγκρούεται κάποιος με πολιτισμένο τρόπο, με επιχειρήματα και διάλογο, διότι όλοι συγκρουόμαστε κι όλοι θυμώνουμε, δείχνει ότι μπορεί να υπάρχει έκφραση μέσα σε αποδεκτά όρια που δεν επιδιώκουν την κακοποίηση και την ταπείνωση. Όπως μαθαίνεται η βία, έτσι μαθαίνεται και η διαχείριση συγκρούσεων σε πολιτισμένα επίπεδα. Χωρίς συγκρούσεις δεν θα υπήρχε κοινωνική πρόοδος, συνδικαλισμός, ανατροπές κακών πρακτικών, αλλά η αλλαγή δεν είναι η εξόντωση του αντιπάλου.
Πρόληψη: Η επίδραση των ενηλίκων στις συγκρούσεις παιδιών.

Βοηθώντας ειδικότερα τη γυναίκα που κακοποιείται στην κατανόηση των επιπτώσεων σχετικά με τα παιδιά, χρειάζεται να της επισημάνουμε ότι είναι στα δικά της χέρια το τιμόνι της σωτηρίας των ανηλίκων, διότι προσπαθώντας να επιβιώσει την καθημερινότητα η γυναίκα εξηγεί κι απολογείται. Όμως, υπομένοντας τη βία παθητικά, δεν αποκαθιστά το τραύμα των παιδιών. Προσπαθώντας να τα προστατεύει από κοινωνικά κουτσομπολιά σωπαίνει και δεν τα προστατεύει από τα ψυχικά τραύματα της βίας. Είναι αναγκαίο να αναλάβει ευθύνες διάσωσης των παιδιών από τη βία, στηριζόμενη στο νόμο και τους κατάλληλους θεσμούς και φορείς. Ένας μεγάλος αριθμός γυναικών πήραν δύναμη από την επίγνωση της βλάβης που υφίστανται τα παιδιά από το βίαιο περιβάλλον, για να βγουν από τον φαύλο κύκλο της δικής τους κακοποίησης. Η μεγαλύτερη βοήθεια που μπορούμε να προσφέρουμε σε ένα γονιό είναι να ρωτήσουμε για τις συνέπειες της κακοποίησης στα παιδιά, έτσι που να δημιουργηθεί στοχασμός και να συνειδητοποιηθεί η γονεϊκή ευθύνη και οι επιλογές που υπάρχουν, μέσα από την αφήγηση και τον διάλογο.
Μετά την ψήφιση νόμου στην Ελλάδα για την υποτιθέμενη μεγαλύτερη συμμετοχή των πατέρων στη χωρισμένη οικογένεια, για την ανατροφή των παιδιών, οι συγκρούσεις έχουν σημαντικά κλιμακωθεί γιατί το παιδί έχει πλέονμετατραπεί για πολλά ζευγάρια, ιδιαίτερα όταν εκκρεμούν μηνύσεις, σε τρόπαιο και εργαλείο ανταγωνισμού. Συχνά πλέον χρειάζεται να διαχειριστούμε με ψυχολογική στήριξη το μετατραυματικό σοκ σε μικρές ηλικίες. Τραύμα που επαναλαμβάνεται με κάθε αφορμή όταν το παιδί αποτελει διελκιστίνδα στις συγκρούσεις των γονέων. Επιπλέον ακόμα και σε ηλικία εφηβείας, η γνώμη των παιδιών για το πως θα είναι η ζωή τους δεν εισακούεται.Τα παιδιά θα έπρεπε να έχουν δυνατότητα, κι από το νόμο κι από την συνειδητή συνεργασία των γονέων, να εκφέρουν γνώμη και να επιλέγουν τις επαφές τους.
Επίσης θα πρέπει να υπάρχει ανηρτημένη σε κάθε σχολείο η διαδικασία που πρέπει να ακολουθείται σε περίπτωση διαπίστωσης ή έντονης υποψίας από εκπαιδευτικό, κακοποίησης παιδιού. Το σχολείο πρέπει να αντιμετωπίζει με σεβασμό τον κάθε γονέα αλλά και να ενημερώνει τα παιδιά πως το δικό τους δικαίωμα για ζωή και ανάπτυξη είναι πάνω από όλα και ότι οι εκπαιδευτικοί έχουν υποχρέωση να καταγγείλουν , έστω και με απόκρυψη των προσωπικών τους στοιχείων, κάθε κακοποίηση παιδιού. Αυτό θα το εξετάσουμε παρακάτω με την αναφορά στο ρόλο του σχολείου.
Το παράδειγμα το οποίο με την καθημερινή τους στάση δίνουν οι ενήλικες , είναι ουσιαστικό στοιχείο. Πολύ συχνά όμως δεν έχουν συνειδητοποιήσει οι ενήλικες ποιο ακριβώς είναι το παράδειγμα που δίνουν. Είναι, ας υποθέσουμε, ένα θετικό παράδειγμα το να φωνάζεις όταν εκνευρίζεσαι ενάντια σε κάποιον, ή να χρησιμοποιείς ‘κοσμητικά’ επίθετα;
Τα πρότυπα είναι ο σημαντικότερος τρόπος διαπαιδαγώγησης. Οι τιμωρίες στο πρώτο στάδιο της εξάρτησης από τους γονείς, δηλαδή ως την ηλικία των έξη, πρέπει να αποφεύγονται, καθώς δεν είναι ικανά τα παιδιά να διαφοροποιήσουν την σημασία της βαρύτητας των πράξεων. Για παράδειγμα, τι σημαίνει το ότι χύθηκε το γάλα ή ότι έσπασε κάτι, κατά λάθος, σε σχέση με το να κλέψουν χρήματα από την τσάντα της μαμάς. Σε αυτή την ηλικία, νοιώθουν πως ότι κάνει τους γονείς να θυμώσουν, είναι κακό. Ότι αρέσει στα παιδιά είναι καλό. ( Levine M.,1996 ) Έτσι τα παραδείγματα συμπεριφοράς ενηλίκων αλλά και μεγαλύτερων παιδιών, δείχνουν μέσα από το καθημερινό παράδειγμα τα αποδεκτά για όλους όρια.
Έχει μεγάλη σημασία το πως θυμώνουν οι γονείς και το τι κάνουν όταν θυμώνουν, από την άποψη ότι λειτουργούν ως πρότυπο. Οι τιμωρίες σε αυτές τις ηλικίες δημιουργούν σύγχυση και φόβο. Χρειάζεται να δίνονται τα όρια προς αγόρια και κορίτσια και να διαμεσολαβούν οι γονείς στην κατανόηση των συμβάντων, πάντα στον βαθμό που μπορούν τα παιδιά να τα κατανοήσουν, δίνοντας, οι ίδιοι, με την δική τους στάση, τα παραδείγματα επιθυμητής συμπεριφοράς.
Ο ρόλος που η κάθε κοινωνία επιβάλλει στα δύο φύλα αντανακλάται στην οικογένεια. Ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα που μπορεί να παρουσιαστεί είναι η απουσία του πατέρα. Σε πολλές κοινωνίες η μητέρα θεωρείται ‘αρκετή’ για τις μικρές ηλικίες. Άλλοτε πάλι ο ρόλος του πατέρα περιορίζεται σε δώρα και σε μερικές ψυχαγωγικές βόλτες. Η αγάπη όμως δεν αγοράζεται και δεν υποκαθίσταται με δώρα, χρειάζεται χρόνο πραγματικής επικοινωνίας. Πρέπει το παιδί να βλέπει σε διαφορετικές περιστάσεις τους γονείς, να νοιώθει εμπιστοσύνη ακόμα κι όταν το μαλώνουν και να αισθάνεται αποδεκτό και ασφαλές. Η απουσία ενός γονιού είναι πολύ ‘παρούσα’ στη ζωή ενός παιδιού.
Από την πλευρά των κοριτσιών λειτουργεί ως πρότυπο η μητέρα. Από την πλευρά των αγοριών η συχνή απουσία του πατέρα, αφήνει ως πρότυπο πάλι την μητέρα ή διαφορετικά, ως πρότυπο προς αποφυγή, μια και τα αγόρια από πολύ νωρίς διδάσκονται πως είναι ‘κακό’ να φέρονται όπως τα κορίτσια, για παράδειγμα, να κλαίνε. Όμως, δεν διδάσκονται τι άλλο να κάνουν όταν θέλουν να κλάψουν.
Ένα σημαντικό θέμα που προέκυψε από τα διαδραστικά σεμινάρια, είναι πως οι γονείς δεν ρωτούν καν τα αγόρια γιατί είναι στεναχωρημένα. Θεωρούν σωστό το να ασχολούνται κυρίως με τις πράξεις των αγοριών και με τα συναισθήματα των κοριτσιών. Τα αγόρια μαθαίνουν λοιπόν έτσι να παραμελούν την έκφραση συναισθημάτων, το λεξιλόγιό τους δεν αναπτύσσεται σε σχέση με την ψυχολογία τους και εκτονώνονται με πράξεις μάλλον παρά με λόγια, πράξεις θυμού, φυγής ή βίας. Τα κορίτσια αντίστοιχα μερικές φορές εξαντλούνται στην συζήτηση κι ανέχονται παθητικά επιθετικές πράξεις.
Μεγάλο πρόβλημα είναι η ενδοοικογενειακή βία των ενηλίκων που είναι αυξημένη σε βάρος των μικρών αγοριών. Η μαρτυρία νεαρού συνεργάτη μας σε σεμινάριο για την βία στην νεολαία είναι εύγλωττη: ‘ Όταν ο πατέρας μου έβγαλε την ζώνη του και με έδειρε σε ηλικία τριών ετών, αυτό που γράφτηκε μέσα μου ήταν πως: όποιος κάνει λάθος, πρέπει να τρώει ξύλο. Έγινα λοιπόν αργότερα ο ‘αστυνόμος’ του σχολείου κι έδερνα όποιον έκανε λάθος.’
Ας σημειωθεί ότι η συζυγική βία κατά της μητέρας, εννέα στις δέκα περιπτώσεις, επεκτείνεται και στα παιδιά. Επίσης παιδιά κακοποιούνται από την μητέρα η οποία κακοποιείται από τον πατέρα. Οι γονείς χωρίζοντας μερικές φορές παραμελούν ή κακοποιούν ψυχολογικά τα παιδιά μέσα στην ανικανότητά τους να σχεδιάσουν μια κοινή παιδαγωγική στρατηγική, ζητώντας αν χρειάζεται και τη βοήθεια ειδικών.
Όσο αφορά τους άνδρες, η εμπειρία του παρελθόντος είναι ένα από τα στοιχεία που αναπτύσσουν και βοηθούν την αναπαραγωγή της βίας διότι δεν γίνεται άρση τραυμάτων στα μικρά παιδιά και η όλη κοινωνία, με εικόνες και πρότυπα συντείνει να αναπαράγεται η σκληρότητα (ο κινηματόγραφος, η τηλεόραση, η μουσική, ο αθλητισμός, οι αφίσες, η λογοτεχνία, ο αθλητισμός και ο στρατός, με τα συνθήματα για πατριωτισμό, ηρωισμό, δράση). Κατά τους ειδικούς, όταν το αγόρι μεγαλώνει σε οικογένεια όπου ο πατέρας συμπεριφέρεται βίαια, σπάνια θα εκδηλώσει συμπεριφορά διαφορετική από τη συμπεριφορά του πατέρα. Μεγάλο ποσοστό των παιδιών στην Ελλάδα που μεγάλωσαν σε βίαιο οικογενειακό περιβάλλον, αναπαράγουν τη βία. Αυτό δεν είναι το ίδιο σε άλλες χώρες. Συναρτάται όχι από κάποιο γονίδιο αλλά από την πλαισίωση που θα έχει το τραυματισμένο παιδί. Ας εξετάσουμε ηλικιακά την εξέλιξη σημειώνοντας τις επιπτώσεις της διαφοροποίησης του κοινωνικού φύλου.
Ο καθηγητής του Χάρβαρντ Lawrence Kohlberg, πιστεύει πως καθώς αλλάζει η σκέψη του παιδιού με την ωριμότητα, αλλάζει η αντίληψη για το ‘ηθικά σωστό’. Χωρίζοντας την ανάπτυξη της ηθικής αιτίασης σε τρία στάδια κι έξη υποστάδια, τα ονομάζει ‘προκατεστημένο, κατεστημένο και μετακατεστημένο’, χρησιμοποιώντας την έννοια ‘κατεστημένο’ με την σημασία του τι συνήθως εννοείται στην κοινωνία ως ‘καλό άτομο’ (δίκαιο, έντιμο, ευαίσθητο, με καλή φήμη).
Ας δούμε κάποιες θέσεις για την ηλικία που χτίζονται τα πρότυπα: Σύμφωνα με τον Kohlberg, από την ηλικία των δύο χρόνων και ως τα έξη- εφτά, η εξάρτηση των παιδιών από τους ενήλικες είναι μεγάλη και οι εσωτερικοί μηχανισμοί αδύναμοι. Οι γονείς ασκούν την εξουσία τους και έχουν την ευθύνη εάν το παιδί θα παρακολουθήσει σχολείο, εάν θα δει ένα πρόγραμμα στην τηλεόραση ή όχι, εάν θα κοιμηθεί στις εννέα ή στις δώδεκα. Τα παιδιά χρειάζονται αυτά τα όρια. Όμως όταν αυτοί οι περιορισμοί γίνονται με προκατάληψη λόγω φύλου, αυτό είναι η πρώτη εγχάραξη στην ταυτότητα που θα επιδράσει και στην διαφορετική διαχείριση των συγκρούσεων. Είναι επίσης οι ηλικίες που τα παιδιά δημιουργούν τρόπο επικοινωνίας μέσα από την ταύτιση και την μίμηση, χτίζοντας πρότυπα. Τα παραμύθια και οι διηγήσεις επιλέγονται συνήθως συνειδητά, μεταφέροντας το πολιτιστικό απόθεμα των κηδεμόνων, για την θεμελίωση προτύπων που θα εμπνεύσουν τα παιδιά. Συχνά η τηλεόραση διαφοροποιεί αυτά τα πρότυπα και το παιδί χρειάζεται κάποιες φορές συζήτηση που να διευκρινίζει τα θέματα που τα απασχολούν, ακόμα και αν το πρόγραμμα φαίνεται ‘ένα αθώο παιδικό’. Είναι βέβαια αδύνατο και πολύ αυταρχικό το να συστήσει κανείς ότι πρέπει να επιλέγονται ιστορίες που να δικαιώνουν μια μόνο άποψη ως ‘καλή’. Αδύνατο, γιατί το παιδί ακούει ιστορίες από πολλές πηγές και αυταρχικό, γιατί η ζωή θέλει συναινέσεις, άρα σύνθεση απόψεων. Αυτό που είναι όμως δυνατό και δημιουργικό είναι να συζητιούνται οι συνέπειες των διαφόρων επιλογών των ηρώων. (Levine, M.,1999,)
Αναγκαία είναι μια πολιτική ενίσχυσης των δικτύων υποστήριξης της οικογένειας, με παιδικούς σταθμούς, κέντρα βοήθειας, παιδότοπους, αλλά ταυτόχρονα και η κατάλληλη παιδεία που θα δίνει πρότυπα γονεϊκότητας, τόσο στα αγόρια, όσο και στα κορίτσια.
Το πως μαθαίνουμε να είμαστε άντρες ή γυναίκες σε παιδική ηλικία είναι σημαντικό αλλά ωριμάζοντας φροντίζουμε την ανάπτυξη μας. Η διαμόρφωση του κοινωνικού φύλου είναι αποτέλεσμα προοδευτικής υιοθέτησης προτύπων και στερέωσης τους μέσα από την οικογένεια, το σχολείο, τις παρέες (peer pressure) και τα μέσα ενημέρωσης. Η διόρθωση στη συνέχεια, μετά από τραύματα, είναι δύσκολη αλλά όχι ανέφικτη.

Βήματα προστασίας του παιδιού στο σχολείο
Η ψυχολογική στήριξη των μαθητών αρχίζει με το να δίνεται σημασία στην αλληλεγγύη σε κάθε χώρο και δράση του σχολείου, αλληλεγγύη μαθητών μεταξύ τους και παράλληλα στην δημιουργία πυρήνων ακρόασης των προβλημάτων των μαθητών και από τους εκπαιδευτικούς και από συμμαθητές τους αλλά κι από τη διοίκηση. Προγράμματα μαθητικής ακρόασης, διαμεσολάβησης συνομηλίκων, δράσεων ενσυναίσθησης που να καταπολεμούν τον σεξισμό και κάθε είδους ρατσισμό, που να αναδεικνύουν τη διαφορετικότητα ως πλούτο στη ζωή μας, πρέπει να απασχολούν το Σχολείο, το Σύλλογο εκπαιδευτικών, τους Συλλόγους Γονέων- Κηδεμόνων.
Διορθωτικά μέτρα στο χώρο της εκπαίδευσης, υπάρχουν στη διεθνή πρακτική, όπως:
• Ψυχολογική στήριξη και των μαθητών, αλλά και των καθηγητών, είναι αναγκαία σε κάθε σχολείο.
• Κουτί παραπόνων σε κάθε αυλή για προβλήματα που παρατηρούν τα παιδιά. Είναι αλήθεια πως μερικές φορές οι μαθητές ρίχνουν μέσα αστεία σημειώματα ή μπισκότα, αλλά αυτό δεν μειώνει τη σημασία τους και καθιστά συνεργάσιμους όλους για τη λύση προβλημάτων. Χρειάζεται μια αξιολόγηση από κάτω προς τα πάνω, ενεργοποίηση σε αυτή τη βάση για τα συμβούλια τάξεων ώστε να αντιμετωπίζονται εν τη γεννέση αυτά τα θέματα, προλαβαίνοντας την κλιμάκωση.
• Φιλική κι ευγενική συμπεριφορά προς τους γονείς που δεν έρχονται στο σχολείο για να τους μαλώσουμε ή για να τους συγχαρούμε αλλά για να συνεργαστούνμε τους εκπαιδευτικούς για το καλό των παιδιών. Οι γονείς μπορεί να κάνουν πολλά λάθη, όπως και οι εκπαιδευτικοί, αλλά η ευγενική και καλοπροαίρετη μεταξύ τους συνεργασία θα γίναι αισθητή στο παιδί που αρχίσει να νοιώθει εμπιστοσύνη κι αγάπη μαζί με τα όρια που του επιβάλλουν. Αν το παράδειγμα των μεγάλων είναι καλό, τότε μόνο καλό αποτέλεσμα μπορεί να έχει. Αν οι μεγάλοι φορτώνουν ευθύνες ο ένας στον άλλο, το παιδί δραπετεύει προς....το άγνωστο.
• Σε περίπτωση διάγνωσης από εκπαιδευτικό ότι το παιδί είναι κακοποιημένο ή παραμελημένο (για παράδειγμα, θλίψη ή έντονος θυμός, αδιαφορία, επαναλαμβανόμενη υπνηλία, αδικαιολόγητες απουσίες, κακή εμφάνιση από πλευράς καθαριότητας και φόβος στα μάτια, πέρα από άλλα εμφανή σημάδια από χτυπήματα) τότε, το πρώτο βήμα είναι με την άδεια της διεύθυνσης, ένας εκπαιδευτικός να καλέσει ιδιαιτέρως το παιδί για να συζητήσει μαζί του αν το απασχολεί κάτι. Μπορεί να ρωτήσει το παιδί αν περνάει κάποιο πρόβλημα, χωρίς να υποσχεθεί απόρρητο, λέγοντας απλά ότι «αυτή η συζήτηση είναι μεταξύ μας, μόνο αν χρειαστεί για την δική σου προστασία θα μοιραστούμε αυτά που θα μου πεις με όποιον είναι αναγκαίο» Ρωτάει επίσης το παιδί «τι νομίζεις ότι μπορώ να κάνω εγώ, τι μπορεί να κάνει το σχολείο; Τι θα μπορούσε να κάνει η μητέρα σου; Ο πατέρας σου; Οι συμμαθητές σου;» Ανάλογα την περίσταση.
Μετά την συνέντευξη, αφού αποχωρήσει το παιδί, ο εκπαιδευτικός κρατάει σημειώσεις με ημερομηνία. Σε περίπτωση εγκληματικής πράξης σε βάρος του παιδιού, αυτές οι σημειώσεις είναι σημαντικές, χωρίς να υποχρεώνουν τον εκπαιδευτικό να καταθέσει ως μάρτυρας. Σε συνεργασία με τη διεύθυνση ο εκπαιδευτικός μπορεί να ψάξει για λύσεις και να εξακολουθήσει με κάοια συχνότητα, να καλεί τον μαθητή/ τρια ιδιαιτέρως για να συζητούν.Σε περίπτωση που χρειάζεται παρέμβαση εισαγγελέα, αναλαμβάνει η διεύθυνση του σχολείου, εκτός εάν το πρόβλημα προέρχεται ή περιλαμβάνει τη διεύθυνση, οπότε απευθείας μπορεί να ενημερώνεται η Ασφάλεια, τμήμα Ανηλίκων, όπου ειδικοί ψυχολόγοι θα πάρουν συνέντευξη- κατάθεση.
Επίσης καθώς τα παιδιά κοινωνικοποιούνται, θέλουν να ανήκουν σε ομάδες. Τι είδους ομάδες φροντίζουμε να υπάρχουν για την κοινωνική πλαισίωση των παιδιών: ομάδες αλληλεγγύης ή ομάδες σκληρού ανταγωνισμού; Κι αν δεν υπάρχουν ομάδες αλληλεγγύης από που θα διδαχτούν τα παιδιά τη συνεργασία, την συνυπευθυνότητα, την ακρόαση, τον στοχασμό, την ενσυναίσθηση; Αν δεν δομήσουμε ομάδες, τα παιδιά θα κλειστούν στον εαυτό τους ή θα φτιάξουν συμμορίες για να νοιώθουν την ψευτοασφάλεια της συνωμοτικής βίας.
Είμαστε υπεύθυνοι ώστε τα παιδιά να κοινωνικοποιούνται. Η επίδραση των ενηλίκων για την στερέωση προτύπων, δημιουργεί στα παιδιά είτε την παγίωση είτε την κριτική αξιολόγηση κι απόρριψη αρνητικών στερεοτύπων που οδηγούν στη βία.

Γ. Η πολιτεία

Ο τρόπος που αντιλαμβάνονται την σύγκρουση άνδρες και γυναίκες εξαρτάται από το πως αντιλαμβάνονται, ως κοινωνικό φύλο, τις επιλογές στην ζωή σε σχέση με κάποιες διαμορφούμενες ηθικές αξίες. Οι νόμοι βάζουν το πλαίσιο για την εξέλιξη αυτών των αντιλήψεων. Ο νομικός πολιτισμός είναι όμως και η εφαρμογή. Η εφαρμογή των νόμων δικαιώνει ή όχι την προσδοκία των πολιτών για τον σεβασμό που πρέπει να δείχνει ο πολιτικός κόσμος στο Σύνταγμα. Αν η πολιτεία δεν στηρίζει ηθικές αξίες ισοπολιτείας, τότε πως θα στηριχθούν από τους πολίτες; Όταν δύο με επτά χρόνια παίρνει η απόδοση δικαιοσύνης για διευθέτηση οικογενειακών συγκρούσεων στα δικαστήρια, πως θα ρυθμιστούν οι διαταραγμένες σχέσεις στην οικογένεια; Αντιλαμβάνονται λοιπόν οι πολίτες τις προτεραιότητες σε διάφορα θέματα σχετικά με το ‘καλό ‘ και το ‘κακό’, με τρόπο ο οποίος υπόκειται στην επίδραση των θεσμοθετημένων κοινωνικών πιέσεων. Οι αλλαγές στο Οικογενειακό Δίκαιο, η εφαρμογή Συνθηκών που έχουν επικηρωθεί από την Ελληνική Βουλή, η ελλειπέστατη προστασία των θυμάτων, οι ελλείψεις σε κοινωνικές υπηρεσίες, σε εισαγγελείς ανηλίκων, σε επιμορφωμένων στελεχών της αστυνομίας, έχουν μεγάλη βαρύτητα στην απόφαση των γυναικών να φύγουν από την κακοποίηση. Τα θύματα δεν θέλουν παρηγοριές και νουθεσίες, θέλουν μέτρα, νόμους, δικαιοσύνη.
Επίσης η μετεξέλιξη των συμπεριφορών εξαρτάται από το ευρύτερο χωροταξικό περιβάλλον: Άλλες είναι οι δυνατότητες αποδοχής της διαφορετικής συμπεριφοράς σε μια κλειστή κοινωνία και άλλες σε μια μεγαλούπολη. Η γειτονιά μπορεί να απέχει, να συναινεί στη βία, ή να αντιδρά, να νουθετεί και επίσης έχει δικαίωμα να ψηφίζει.
Τα ευρήματα της Γραμμής ΣΟΣ για την οικογενειακή βία δείχνουν πως σε κλειστές κοινωνίες είναι πολύ πιθανότερο οι γείτονες, ακόμα κι αυτές οι αρχές του τόπου, να μην παρέμβουν όταν η βία είναι αποδεκτή στην περιοχή ως τρόπος ‘πειθάρχησης’ των μελών που θέλουν να κινηθούν έξω από τα όρια της ανδρικής –πατρικής εξουσίας. Τα πράγματα βέβαια αλλάζουν. Μια μαρτυρία ενός συνεργάτη από το νησί του (χωριό της Κέρκυρας, γύρω στο 1950), ήταν πως ένας γνωστός του έβαζε την γυναίκα του να φωνάζει, προσποιούμενη ότι την δέρνει κατά καιρούς, για να μην χάσει την εκτίμηση των συγχωριανών του οι οποίοι ακολουθούσαν αυτό το ‘μοντέλο’ συμβίωσης. Σήμερα στο ίδιο μέρος οι γείτονες πιθανότατα θα φωνάξουν την αστυνομία αν υπάρχει ενδο-οικογενειακή βία που δείχνει μάλιστα άτομο σε κίνδυνο.
Σε περιβάλλον ευάλωτων κοινωνικών ομάδων που είναι στόχοι περιθωριοποίησης και ρατσισμού, οι γυναίκες είναι σε χειρότερη θέση, παραμελούνται και δεν έχουν σε ποιούς να απευθυνθούν. Η μαρτυρία από ένα χωριό μειονότητας στην Θράκη, από έναν- μειονοτικό- ψυχίατρο, καταδεικνύει πως μόνο με άφθονα ψυχοφάρμακα αντέχαν κάποιες γυναίκες τις συνθήκες εγκλεισμού που τους επιβάλλουν στο χωριό αυτό (αντιρατσιστική αναφορά από την Ελληνική πραγματικότητα, μετά από έρευνα, για το Ευρωπαϊκό Αντιρατσιστικό Δίκτυο, του 2002).
Πολλές είναι επιπλέον οι μαρτυρίες στην γραμμή ΣΟΣ, σχετικά με την έλλειψη προθυμίας των αρχών σε μικρές πόλεις να αποδεχτούν μηνύσεις όταν ο δράστης έχει μια σημαντική κοινωνική θέση. Οι δικαιολογίες είναι πολλές.
Οι έρευνες της Carol Giligan , ερευνήτριας στο Χάρβαρντ, προτείνουν πως οι ηθικές αιτιάσεις σχετικά με την βία διαφέρουν από άνδρες σε γυναίκες. Η διαμόρφωση αυτών των ηθικών αιτιάσεων ακολουθεί μια διαδικασία που έχει διάφορα κοινά στοιχεία στα άτομα και διαφοροποιείται κατά φύλο. Το ζήτημα εδώ είναι πάντα πως θα συμπεριφερθεί η αστυνομία, τι αλγόριθμους ακολουθεί δηλαδή το σύστημα πλαισίωσης θυμάτων από την πολιτεία, με τι νόμους, οδηγίες, εντολές και με ποιά επιμόρφωση.Υπάρχουν ειδικευμένα άτομα; Υπάρχει ευαισθητοποίηση και διαρκής επιμόρφωση; Εκδικάζονται οι υποθέσεις ώστε να μην κλιμακώνεται η βία; Προστατεύεται το άπορο θύμα;.

Το ερώτημα που θα εξετάσουμε τελευταίο αφορά την οργάνωση μας, δηλαδή πως αυτο-οργανωνόμαστε ως πολίτες για να ωθήσουμε σε διεύρυνση της Δημοκρατίας και προώθηση των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, γιατί τα θέματα της ισότητας, δεν είναι προσωπικά, είναι πολιτικά



ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΕΥΡΩΠΗΣ: Σύντομη Παρουσίαση .

Αυτός ο χρόνος είναι ο 42ός από την έναρξη του ΕΔΓΕ ως Ευρωπαϊκής οργάνωσης και ο 32ός από την έγκριση του Ελληνικού καταστατικού με στόχους την ισότητα των φύλων , την προώθηση των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, την καταπολέμηση της βίας καθώς και της φτώχειας και τη στήριξη των νέων.
Το ΕΔΓΕ είναι ανεξάρτητη οργάνωση βάσης και είμαστε υπερήφανες για το εθελοντικό έργο μας όλα αυτά τα χρόνια. Κάθε νέο μέλος που προστίθεται μας φέρνει ένα νέο δώρο ανθρώπινης ζεστασιάς και αλληλεγγύης. Το ΕΔΓΕ είναι ένας χώρος αλληλεγγύης και μάθησης που στηρίζει και τα μέλη αλλά κι όποιο άτομο έχει ανάγκη για στήριξη, ανάγκη από ένα σκαλοπάτι για να ξεφύγει από συνθήκες βίας και κακοποίησης. Ενσυναίσθηση κι οριοθέτηση είναι το χαλί πάνω στο οποίο στηρίζουμε το έργο μας. Επίσης η αντίληψη ότι όλοι μπορούμε να είμαστε ενεργοί πολίτες, χωρίς να ξεπερνάμε τις δυνάμεις μας μέσα σε ένα πλαίσιο αλληλοσυμπλήρωσης.
Πρακτικό έργο αλληλεγγύης: Λειτουργούμε τη Γραμμή ΣΟΣ Δίπλα Σου, την πρώτη πανελλαδική γραμμή που δημιουργήθηκε από γυναίκες για γυναίκες αλλά κι άτομα ευάλωτα, 5% των κλήσεων είναι από άνδρες, στεγάζουμε άτομα σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης και διανέμουμε τρόφιμα κι είδη πρώτης ανάγκης όπου δεν υπάρχει άλλη βοήθεια. Η Γραμμή ΣΟΣ «Δίπλα Σου» που απαντάει στο 210 9700814 και η στήριξη θυμάτων απορροφά τις περισσότερες δυνάμεις των έμπειρων εθελοντών αλλά παράλληλα δεν παραμελούμε την επιμόρφωση για πρόληψη βίας μέσα από την εκπαίδευση όλων των βαθμίδων.
Ο ξενώνας μας που ξεκίνησε ξανά μετά από κλείσιμο έντεκα χρόνων τον Ιούνιο του 2020, φιλοξένησε ήδη δεκάδες άτομα, ενώ ακόμα άλλες φιλοξενήθηκαν σε σπίτια εθελοντών κι ακόμα ένα-άνδρας- σε ξενοδοχείο. Στηρίξαμε ακόμα αρκετές γυναίκες να πιάσουν το πρώτο τους διαμέρισμα με συμβολή στο ενοίκιο τους, εγγυήσεις, κλπ και με επίπλωση, στα στενά πλαίσια του προυπολογισμού μας από ευγενή συνεισφορά εταιρίας καλλυντικών (AVON) κι εθελοντές μας.
Το ΕΔΓΕ ίδρυσε και την πρώτη Τράπεζα εθελοντικού Χρόνου στην Ελλάδα, το 2004. Με την πανδημία και την ήδη υπάρχουσα οικονομική κρίση που επιτάθηκε, η συνήθεια των ανταλλαγών υπηρεσιών κι αντικειμένων ήταν πολύ ευχάριστη για όσες/ όσους συνεχίζουμε.
Δράσεις άρχισαν με επιμορφώσεις στελεχών μας από διεθνείς ομάδες επιμορφωτών εκπαιδευτών και συνεχίστηκαν σε συνεργασία με εκπαιδευτικούς. Δράσεις που αντλούν εμπειρία από πολύχρονη ενεργοποίηση σε πολλά διεθνή προγράμματα ‘Εκπαίδευσης για την Ειρήνη και τα Ανθρώπινα Δικαιώματα’, στην χώρα μας, στο Ισραήλ, την Νότια Αφρική, την Κύπρο, τα άλλα κράτη της ΕΕ, κλπ.Η Παιδεία αποτελεί πρόληψη και είναι πάντα ψηλά στις επιλογές δράσης μας.
Μέσα στο διάστημα της πανδημίας δεν μπορούσαμε να συναντηθούμε αλλά συνεχίσαμε να απαντάμε τη Γραμμή ΣΟΣ σε 24ωρη βάση 7 μέρες την εβδομάδα, συνεργαστήκαμε με το Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο για να κάνουν πρακτική άσκηση οι φοιτητές. Συνεργαστήκαμε επίσης με άλλα ιδρύματα κι επιστημονικές ενώσεις για ενημέρωση τελειοφοίτων κι αποφοίτων Ψυχολογίας, καθώς κι εκπαιδευτικών κι άλλων ενδιαφερομένων. Επιμορφώσαμε μέσα από το διαδίκτυο δεκάδες νέες εθελόντριες κι εθελοντές, εντελώς δωρεάν για φοιτητές κι ανέργους και με μικρή συμβολή από όσους είχαν δυνατότητα, όχι ως αμοιβή αλλά για ενίσχυση θυμάτων. Το ΕΔΓΕ δεν έχει επαγγελματικά στελέχη, κανένας δεν αμοίβεται και η κοινωνική και ψυχολογική στήριξη καθώς και η νομική συμβουλευτική παρέχονται εντελώς δωρεάν.
Στηρίξαμε επίσης την επικοινωνία με άλλες δομές όπως το Δίκτυο Αστέγων, την ομάδα γυναικείων συλλογικοτήτων για αντίδραση στις Γυναικοκτονίες, την παρουσίαση των προβλημάτων στο φεστιβαλ STRONG ME, την σύνθεση απόψεων για κριτική στην αρνητική επίδραση πρόσφατης νομοθεσίας που υποχρεώνει σε συνεπιμέλεια γονείς σε σύγκρουση, ακόμα και κακοποιητικών γονέων, επικοινωνήσαμε με άλλες γραμμές βοηθείας και συμβάλλαμε στην επιβίωση και τη διατήρηση της αισιοδοξίας μοναχικών ατόμων και μονογονεϊκών οικογενειών.
Συνεργαστήκαμε με τις αστυνομικές αρχές και χαιρετήσαμε το νέο τμήμα στην Αστυνομία σε εφαρμογή της σύμβασης της Κωνσταντινούπολης, για τα θέματα ενδο-οικογενειακής βίας, όπου απευθυνθήκαμε. Εκεί βρήκαμε καλή ανταπόκριση για να διερευνηθούν υποδοχές ατόμων από τα κατά τόπους αστυνομικά τμήματα, όταν δεν ήταν υπεύθυνη και σωστή η αντιμετώπιση των θυμάτων. Υπήρξε, για παράδειγμα, περίπτωση που χρειάστηκε η επέμβαση του νέου αυτού τμήματος στο Υπουργείο που απαντάει στον αριθμό 2131520906, για αφαίρεση επτά πυροβόλων όπλων από βίαιο και μέθυσο δράστη που το τοπικό τμήμα δεν έκανε τίποτα για να αφαιρεθούν.
Οι εθελοντές σύμβουλοι, ψυχολόγοι και δικηγόροι μας έδωσαν τον καλύτερο εαυτό τους μέσα σε δικές τους οικογενειακές και βιοποριστικές ανάγκες.
Υποδεχόμαστε και επιμορφώνουμε εθελοντές. Η επιμόρφωση γίνεται με διαδραστικό τρόπο. υπάρχει ένα εισαγωγικό πρόγραμμα με συναντήσεις εβδομαδιαίες, επί τρίμηνο, για εθελοντές κι εθελόντριες που επιθυμούν να συνεισφέρουν και επειδή πρέπει να θωρακίσουν τον εαυτό τους αλλά και να προσφέρουν σε αλληλέγγυα βάση, έτσι που να μην κουράζονται ψυχικά, να κατορθώνουν να οριοθετούν την σημαντική εθελοντική τους προσφορά και να αντλούν δύναμη και χαρά από αυτή. Δίνονται βεβαιώσεις για τα σεμινάρια και την εθελοντική δράση των μελών μας.
Η συμμετοχή στο ΕΔΓΕ δεν υποκρύπτει άλλους πολιτικούς στόχους πέρα από τον αγώνα για ισότητα, ανθρώπινα δικαιώματα και καταπολέμηση της βίας και της φτώχειας. Η τεχνογνωσία μας έχει ζυμωθεί με διεθνή προγράμματα και δράσεις από το 1983.
Σεμινάρια:
Θέματα των διαδραστικών σεμιναρίων μας περιλαμβάνουν
• Προσωπική ενδυνάμωση εθελοντών, την Ενεργητική Ακρόαση, την παρουσίαση θεμάτων μέσα από ειρηνευτική γλώσσα, (‘γλώσσα Καμηλοπάρδαλης’-κατά τον Ρότζερς), διαχείριση προσωπικών συναισθημάτων όπως έντασης και θυμού, Διαχείριση και Διευθέτηση Συγκρούσεων, στήριξη θυμάτων σε μετατραυματική κατάσταση, στήριξη θυτών που το επιθυμούν, Διαμεσολάβηση, Συμβουλευτική Γονέων που έχουν ενδο-οικογενειακές συγκρούσεις, κλπ.
• Στήριξη θυμάτων σωματεμπορίας και σεξουαλικής κακοποίησης και παράλληλα πρόληψη της εκμετάλλευσης με απεύθυνση σε ευάλωτες ομάδες όπως πχ οι νεαρές πρόσφυγες.
• Θέματα πρόληψης της βίας στην εκπαίδευση, επιμόρφωση εκπαιδευτικών, επιμόρφωση παιδιών που θέλουν να έχουν ρόλο ειρηνευτικό στο σχολείο τους, χρησιμοποίηση της τέχνης, εικαστικών, μύθου και μυθοπλασίας, φυσικής αγωγής και παιχνιδιών επικοινωνίας για ανατροπή στερεοτύπων και πρόώθηση των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, του αντιρατσισμού και αντισεξισμού, κι επιμόρφωση νέων για αλληλεπίδραση με άλλους νέους ώστε να δημιουργηθούν εστίες στήριξης (Peer Education).
• Η Τέχνη ως μέσο στήριξης και ως μέσο αναθεώρησης στερεοτύπων που εμποδίζουν την ανθρώπινη επικοινωνία- συνεργασία 36 χρόνων με την Ένωση Καθηγητών Καλλιτεχνικών και επίσης μακρόχρονη συνεργασία με την Ένωση Ελλήνων Φυσικών,το 2ο Πειραματικό Γυμνάσιο Αθήνας κι άλλα σχολεία, κι άλλους φορείς.
• Τράπεζα Εθελοντικού Χρόνου, πως δομούμε αλληλέγγυες οικονομίες.


Ας ακούσουμε τι έχουν να μας πουν οι τηλεφωνήτριες της Γραμμής για τα προσωπικά τους κίνητρα, δυσκολίες και αισθήματα:
Μιράντα: Στην πορεία της επαγγελματικής μου εμπειρίας – ψυχοθεραπεύτρια – ανακάλυψα αυτό που διαισθανόμουν αλλά δεν ήξερα: οι άνθρωποι πονάνε και υποφέρουν ιδιαίτερα όταν νοιώθουν μόνοι, απομονωμένοι και γεμάτοι ενοχές για την κατάστασή τους. Βοηθώντας ένα άτομο που έχει γονατίσει και έχει χάσει την ελπίδα του, ξέρω πως είμαι μέρος της αλήθειας, μέρος της λύσης, μέρος της κοινωνίας των ανθρώπων- κι αυτό με κάνει υπερήφανη.
Χριστίνα: Διαπίστωσα ότι η βία και η κακοποίηση είναι πολύ πιο διαδεδομένη απ’ όσο υπέθετα ή ήθελα να πιστεύω. Το αισιόδοξο μήνυμα ωστόσο που μοιραζόμουν με τις κακοποιημένες γυναίκες, ήταν πως η λύση δεν είναι τόσο δύσκολη και μακρινή όσο το φαντάζεται. Βλέποντας τις άλλες γυναίκες να βγαίνουν από την απομόνωση και να ανακτούν τις δυνάμεις τους, έπαιρνα κι εγώ θάρρος για την δική μου ζωή.
Ράνια: Στην αρχή δεν γνώριζα πόσο κοντά σε μένα ήταν το όλο θέμα της κακοποίησης. Μου φαινόταν ωστόσο πολύ ενδιαφέρον να προσπαθήσω να το προσεγγίσω. Στην πορεία είδα ότι όλα αυτά που άκουγα, μικρά κομμάτια από τις ιστορίες των γυναικών υπήρχαν και σε οικεία μου πρόσωπα. Συνειδητοποίησα ότι η κακοποίηση δυστυχώς είναι μέρος της ζωής. Όμως δεν είμαστε ανήμπορες μπροστά της. Μαθαίνουμε να βάζουμε όρια.

Που θα μας βρήτε:
Website, enowhumanrights.gr
Απαντάμε στα mail, info@enowhumanrights.gr , nroubani@gmail.gr, και στα τηλέφωνα 210 9700814 και 210 6411449
IBAN GR3401100640000006429603381 για κατάθεση ετήσιας εισφοράς μελών ή δωρεάς στην Εθνική Τράπεζα, στο όνομα του Ελληνικού Δικτύου Γυναικών Ευρώπης




Ως καλλιτέχνης από τα φοιτητικά μου χρόνια, το 1972 ως σήμερα, με μεγάλο αριθμό εκθέσεων σε διάφορες χώρες, έχω δημιουργήσει αυθόρμητα πολλά έργα που συνδέονται με τον προσωπικό μου αγώνα για την αξιοπρέπεια και την ισότητα καθώς και τα Ανθρώπινα Δικαιώματα των γυναικών στην πράξη. Μοιράζομαι κάποια μαζί σας.